Boodschap voor de nabestaanden

Wie stervende is, kan een boodschap achterlaten voor de nabestaanden – een brief, een glossy, een video.

In twee roze plastic dozen deed ze brieven, kaartjes en cadeautjes voor haar dochter. Met een begeleidende brief. ‘Voor je eerste verjaardag zonder mij: een kaartje + cadeautje’, ‘Voor de eerste keer ongesteld: een brief’, ‘Voor als papa een nieuwe vriendin krijgt: een brief’. Anneke overleed een half jaar geleden aan kanker. Ze was 42. Haar dochter Karlijn was 7. Karlijn heeft inmiddels het eerste kaartje van haar moeder mogen lezen. „Normaal toont ze niet zoveel emotie – ze weet niet beter dan dat haar moeder ziek was – maar met die verjaardagskaart kwamen er wel tranen”, zegt Paul Blom, haar vader. „Het was emotioneel, maar ook prettig. Op de een of andere manier is mijn vrouw er dan weer even bij. Ze heeft ook zo’n boekje Mama vertel ’s! ingevuld. Daar staan allerlei vragen in over het leven. Over wie je beste vriendin was, waar je op vakantie ging, noem maar op. Ze wilde vooral aan Karlijn laten zien dat zij het ook erg vindt dat ze er niet meer is.” Met het katholieke Allerzielen, op 2 november, herdenken nabestaanden de overledenen. Maar wie weet dat de dood nabij is, kan bij leven al bijdragen aan de nagedachtenis. Bedrijven springen hier gretig op in. Doodgaan is een groeimarkt. De boekjes Mama, vertel ’s! of 101 vragen aan mijn oma worden, hoewel er niet speciaal voor bedoeld, hier vaak voor gebruikt. Je kunt als zieke ook een brief schrijven die tijdens je afscheidsdienst wordt voorgelezen. Je kunt je levensverhaal op papier laten zetten met hulp van een professioneel schrijver. Of fotoseries laten maken, een videoboodschap opnemen. Wat ook kan: een documentaire van je leven laten maken, of een glossy, of een website inrichten die nabestaanden kunnen inzien en aanvullen. Er zijn zelfs bedrijven die na je overlijden uit jouw naam tweets versturen.

We worden veel ouder dan vroeger, waardoor doodgaan een heel andere betekenis krijgt, zegt René Gude. Hij is Denker des Vaderlands en ongeneeslijk ziek. We sterven langer, zegt hij. Misschien dat daarom het vastleggen van je persoonlijke leven ook populairder wordt. Gude: „We komen in een fase van de geschiedenis waarin we een nieuwe collectieve intelligentie moeten opbouwen over sterven en dood, er moet een nieuwe taal komen over ziek zijn en sterven. We kunnen wel lezen wat Seneca over de dood schreef, maar toen werden de mensen 40. Nu worden we 80 en zijn we langer ziek, dat vereist een nieuwe kijk.” Dat is voor Gude de reden waarom hij, ondanks zijn barre omstandigheden, nog steeds wil praten over zijn ziekte, en waarom hij niet negatief staat ten opzichte van de glossy’s, boeken en videoboodschappen die mensen kunnen maken. Maar, zegt hij, „je moet uitkijken dat je niet al pratend en schrijvend over de dood de individuele ervaring van het sterven mist. Zo moet ik leren omgaan met de gedachte dat ik er straks niet meer ben. Tegelijkertijd moet ik mensen om me heen de ruimte geven om te wennen aan het leven zonder mij.” Hij heeft er een metafoor voor. Het leven is als een speedboot waarmee je naar de horizon snelt. Zodra je hoort dat je stervende bent, zou je in een roeibootje moeten stappen om met je rug naar de horizon te peddelen. „Als je vindt dat je leven iets voorstelt, moet je terugkijken. Je moet je aandeel in het leven evalueren. En dan moet je dus niet proberen je individuele bestaan te prolongeren.”

Collega’s De dag nadat Myriam de Jong (59) te horen had gekregen dat ze niet meer te genezen was, ging ze naar haar werk. Ze stond samen met haar collega’s te huilen. „Dat moest zo gebeuren. Ik ben altijd open geweest, en dit hoort ook bij het leven”, zegt ze. „Ik ken mensen die niets wilden zeggen over hun naderende dood, maar waar praat je dan nog over?” Half januari hoorde Myriam dat ze uitbehandeld was. De darmkanker was niet meer te remmen. Twee maanden zou ze nog hebben. „Ik heb de tijd om, gesteund door God, afscheid te nemen, dat is mijn geluk.” Myriam heeft met haar man haar afscheidsdienst helemaal geregeld. Muziek, de foto’s die getoond worden, sprekers. Ze denkt erover na om iets op papier achter te laten, een boekje of iets dergelijks. Als bedankje voor haar geliefden. Maar bewegend beeld vindt ze „te heftig”, al neemt ze misschien een filmpje op voor haar kleinkind. „Dat is het ergste, dat ik weet dat mijn kleinkind van anderhalf zich me later niet zal herinneren.” Ze heeft tafelkleden gemaakt voor haar drie volwassen kinderen, een sprei, een speelkleed voor haar kleindochter. Ze heeft foto’s laten maken met haar man en haar gezin. Een vriend heeft een portret van haar geschilderd. Ze spreekt regelmatig met haar kinderen apart af om te praten. En als er bezoek is, neemt ze de tijd om te vertellen wat hij of zij voor haar betekend heeft. Hoeveel meer kun je nog doen? Uitvaartverzorgers, psychologen en geestelijk verzorgers zien een groeiende belangstelling voor het vastleggen van je persoonlijke geschiedenis. Goed, iemand die zijn Twitteraccount na overlijden levend houdt, is zeldzaam. En videoboodschappen die tijdens de begrafenis- of crematiedienst worden getoond, komen niet vaak voor, maar persoonlijke brieven van de overledene worden wel met enige regelmaat voorgelezen. Het maken van je eigen monument zie je ook terug in tv-programma’s als Over mijn lijk (over jongeren die niet lang meer te leven hebben) en Liefde voor later (waarbij Anita Witzier ongeneeslijk zieke ouders volgt). De specialisten zijn van mening dat het goed is om iets na te laten. Het kan onderdeel zijn van het opmaken van de levensbalans. Het is niet noodzakelijk om een kleine autobiografie achter te laten, maar het opschrijven van je levensverhaal kan helpen bij het afscheid nemen van je leven, en is wellicht ook een aanleiding om gesprekken te voeren met naasten. En praten over een naderend einde helpt, blijkt uit onderzoek.

Sturend Maar wat je ook nalaat, het moet niet te sturend zijn, zeggen de deskundigen. Vertel over je leven, leg niets op. Een wens op het doodsbed kan een zware druk voor nabestaanden zijn. Een vrouw wier man heeft geschreven dat ze een nieuwe partner moet zoeken na zijn overlijden, kan dat als loden last ervaren. Bovendien, besef als stervende dat je altijd met een beperkte blik naar het leven kijkt. Net als iedereen. Aan een goedbedoeld advies aan een naaste kan een verkeerde inschatting ten grondslag liggen. Omgekeerd kijken ook de nabestaanden ieder op een andere manier naar de overledene. Als een vader van vier kinderen sterft, overlijden er voor vier kinderen vier verschillende vaders. Daar moet je als stervende ook ruimte voor laten. Het is wellicht zoals René Gude zegt: „Sterven is een sociale gebeurtenis, alleen het laatste stukje, het doodgaan, is een eenzaam avontuur.”

  Gepubliceerd in de LUX-bijlage van NRC Handelsblad